Chỉ xác là loại quả gần chín phơi khô được dùng trong y học cổ truyền để phá khí, trừ đờm, tiêu tích, đặc biệt hiệu quả trong các trường hợp ngực trướng, khó tiêu. Y học hiện đại nghiên cứu chỉ ra Chỉ xác có tác dụng tốt cho tim mạch và điều chỉnh chức năng tiêu hóa.
Đặc điểm chung của Chỉ xác
Chỉ xác hay còn được gọi là Nô lệ, Thương xác, Đổng đình nô lệ có tên khoa học là Fructus citri Aurantii. Đây là dược liệu thu được từ quả gần chín đã phơi khô của nhiều loài cây thuộc chi Citrus (như cam chua, cam đắng…), họ Cam (Rutaceae). Chỉ xác có nguồn gốc ở Ấn Độ – Malaysia, sau đó lan rộng ra các nước Đông Nam Á trong đó có Việt Nam.
Chỉ xác là quả bánh tẻ (gần chín) của cây cam và các loài Citrus khác. Cây thuộc loại gỗ nhỏ cứng, rắn, khó bẻ gãy., ưa ẩm và ánh sáng, rụng lá vào mùa đông, ra lá non và hoa vào giữa mùa xuân. Chỉ xác có hình bán cầu, đường kính khoảng 3-5cm. Vỏ ngoài có màu nâu, ở đỉnh có các điểm túi tinh dầu lõm xuống. Lớp vỏ giữa màu trắng vàng, nhẵn, hơi nhô lên, dày 0.4-1.3cm, có 1-2 hàng túi tinh dầu ở phần ngoài. Ruột quả có 7-12 múi (có quả có thể có đến 15-16 múi), khô, nhăn nheo, màu nâu đến nâu thẫm, chứa hạt. Chỉ xác có vị đắng, hơi chua và mang mùi thơm đặc trưng.
Phân bố, thu hái và chế biến
Tại việt nam chỉ xác phân bố chủ yếu ở các tỉnh miền núi phía Bắc như Thanh Hóa, Cao Bằng, Lạng Sơn, Nghệ An, Hà Tĩnh, Hà Bắc. Mùa thu hoạch thường rơi vào tháng 7-8, khi thời tiết khô ráo. Chọn hái những quả còn xanh, bổ ngang làm đôi.
Chế biến:
– Phơi hoặc sấy khô: Sau khi bổ đôi, quả được phơi nắng hoặc sấy nhẹ ở nhiệt độ 40-50°C cho đến khi khô hoàn toàn.
– Chỉ xác phiến: Loại bỏ tạp chất, rửa sạch, ủ mềm, nạo bỏ ruột và hạt, thái lát ngang thành hình dải hoặc cung không đều (dài khoảng 5cm, rộng đến 1.3cm), sau đó phơi hoặc sấy khô. Mặt cắt có màu nâu đến nâu thẫm ở ngoài, giữa màu nâu hơi vàng hoặc trắng, có 1-2 lớp túi tinh dầu.
– Chỉ xác sao cám: Cho cám vào chảo, đun nóng đến khi bốc khói, cho phiến Chỉ xác vào sao đến khi có màu vàng thẫm. Sàng bỏ cám, để nguội. Tỷ lệ thường dùng là 1kg cám cho 10kg Chỉ xác. Phiến sao có màu hơi thẫm, đôi khi có vết cháy nhẹ, mùi thơm nhẹ.
Để bảo quản thì cần cất quả ở nơi khô ráo, thoáng mát, tránh ẩm mốc và mối mọt.
Thành phần hóa học
Chỉ xác chứa nhiều hoạt chất có giá trị dược lý, bao gồm:
– Tinh dầu: α-Pinene, Limonene, Camphene, Terpinene, p-Cymene, Caryophyllene.
– Flavonoid: Hesperidin, Neohesperidin, Naringin.
– Các thành phần khác: Pectin, saponin, alcaloid, acid hữu cơ.
Công dụng theo Y học cổ truyền và hiện đại
Các nghiên cứu về Y học cổ truyền và hiện đại đã cho thấy các công dụng chữa bệnh của Chỉ xác như là:
Theo y học cổ truyền
– Tính vị: Vị đắng, tính hàn.
– Quy kinh: Vị, Tỳ.
– Tác dụng: Phá khí, trừ đờm, tiêu tích (tác dụng hòa hoãn hơn Chỉ thực).
– Chủ trị: Ngực trướng đau do khí trệ, khó tiêu do đờm trệ.
Theo y học hiện đại
– Tác dụng trên tim mạch: Tăng cường sức co bóp cơ tim, tăng lưu lượng máu, tăng huyết áp (do Neohesperidin), co mạch ngoại vi, tăng cGMP của cơ tim và huyết tương. Không gây tăng nhịp tim.
– Tác dụng trên đường tiêu hóa: Điều chỉnh rối loạn chức năng tiêu hóa, có thể làm giảm trương lực cơ trơn ruột và chống co thắt, đồng thời cũng có thể kích thích tăng nhu động ruột tùy thuộc vào liều lượng và trạng thái cơ thể.
Các bài thuốc kinh nghiệm
Chỉ xác thường được dùng theo liều dùng thông thường khoảng 3-9g mỗi ngày, dưới dạng thuốc sắc. Các bài thuốc chữa bệnh sử dụng Chỉ xác bao gồm:
– Trị lỵ lâu ngày tiêu ra cơm nước không đều ở trẻ nhỏ.
– Trị răng đau nhức
– Cầm lỵ, thuận khí
– Trị trẻ nhỏ đi tiêu khó
– Trị lở đau sưng (chườm nóng)
– Trị lở đau sưng (xông rửa)
– Trị nấc cụt do thương hàn
– Trị đau bụng khi có thai
– Trị ruột sệ xuống sau khi đẻ
– Trị trẻ nhỏ nôn mửa, động kinh, nghẹn đàm, co giật
– Trị mụn nhọt mềm có nước ở trẻ nhỏ
– Lợi khí sáng mắt
– Trị thương hàn âm chứng
– Trị tiêu ra máu
– Trị đầy bụng với cả người lớn cũng như trẻ nhỏ, khí huyết ngưng trệ (Tứ Diệu Hoàn)
– Trị vùng xương sườn đau nhức do sợ hãi
Lưu ý khi sử dụng
Tuy có nhiều công dụng chữa bệnh hữu ich nhưng các thầy thuốc Đông y cũng có những lưu ý khi sử dụng Chỉ xác để đảm bảo an toàn khi sử dụng như sau:
– Người tỳ vị hư hàn, không có tích trệ không nên dùng.
– Phụ nữ có thai sức yếu cần thận trọng và tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi dùng.
– Chỉ xác là dược liệu mạnh, cần tuân thủ hướng dẫn của thầy thuốc. Tránh tự ý sử dụng hoặc sử dụng không theo chỉ dẫn của các chuyên gia y tế.
