Dược học cổ truyền

Bạch đàn hay còn gọi là Khuynh diệp, Bạch đàn xanh, Cây dầu gió, An thụ … là dược liệu họ Myrtaceae (Sim). Bạch đàn có tên khoa học là Eucalyptus globulus Labill. Có công dụng chữa cảm, sát trùng, ho, sưng phổi (Lá nấu xông) – Lá chứa tinh dầu (cineol).

• Bật mí món ăn trị đái tháo đường từ khổ qua
• Cháo thuốc dành cho người viêm phế quản mạn tính

Giới thiệu về Bạch đàn

Tên thường gọi: Khuynh diệp, Bạch đàn xanh, cây Dầu gió, An thụ…

Tên khoa học: Eucalyptus globulus Labill.

Họ khoa học: họ Sim (Myrtaceae).

Bộ phận dùng: lá và tinh dầu – Folium et Oleum Eucalypti.

Loài Bạch đàn nói chung rất mau lớn, tán lá hẹp thưa, trồng trong vòng 5, 6 năm thì có chiều cao trên 10m và đường kính thân cây khoảng 9 – 10cm. Cây gỗ lớn, vỏ nhẵn, màu nhợt, nhánh vuông.

Trên cành non, lá mọc đối, gần như không cuống. Phiến lá hình trứng hoặc hình trái tim, màu lục, mỏng, như có sáp, dài 10 – 15cm, rộng 4 – 8cm. Lá ở nhánh già mọc riêng biệt, so le, hình liềm, cuống ngắn, cong. Phiến lá hẹp dài 16 – 25cm, rộng 2 – 5cm, xếp đứng theo thân và có hai mặt giống nhau. Cành già tròn, không cạnh. Phiến lá soi lên sáng thấy rõ những điểm trong trong, đó là những túi tinh dầu.

Từ kẽ lá có những nụ hoa hình núm, cuống ngắn, có 4 cạnh tương ứng với 4 lá đài. Nhị dài 1,5cm.

Quả nang hình chén to 2,5cm, phía trên có 4 ngăn. Bên trong chứa 2 loại hạt: loại đen sinh sản, loại nâu không sinh sản.

Mùa hoa tháng 5. Thu hái lá vào mùa hạ, khi lá tươi tốt, cắt lấy lá đem về cất tinh dầu.

Bộ phận làm thuốc bào chế

Ngoài công dụng trồng để lấy gỗ, bóng mát, Trường Cao Đẳng Dược Sài Gòn cho biết ngày nay đã bắt đầu khai thác Bạch đàn để lấy lá dùng làm thuốc và cất tinh dầu. Để có thể sử dụng nhiều lá, theo kinh nghiệm của Trung Quốc, vào năm thứ 3 và thứ 7 chặt cây để lấy toàn bộ lá và gỗ nhỏ. Sau đó, những chồi mọc ra ta cũng sẽ cắt lấy lá và chỉ dể lại 2 nhánh cho phát triển. Cuối cùng cũng chỉ còn lại một chồi để thay thế cây cũ.

Để lấy làm thuốc, thường hái lá gần mùa hè, phơi trong râm, đến khô rồi đựng trong lọ hay túi kín. Chỉ những lá hình lưỡi liềm được dùng làm thuốc. Nên tránh hái lá non mặc dù tỉ lệ tinh dầu trong lá non cao hơn. Phương pháp chiết xuất đem lại loại tinh dầu tốt nhất là sử dụng CO2. Các phương pháp khác như chưng cất hơi nước thường không đem lại hiệu quả cao.

Khi vò lá sẽ có mùi thơm đặc trưng mạnh mẽ. Vị thơm nóng, hơi đắng chát, sau có cảm giác mát và dễ chịu. Tinh dầu phải trong, màu hơi vàng đục, mùi thơm đặc biệt, trung tính, không lắng cặn.

Tinh dầu Bạch đàn phải trong, màu hơi vàng đục mùi thơm đặc biệt, trung tính, không đục, không lắng cặn

Tinh dầu phải trong, màu hơi vàng đục, mùi thơm đặc biệt, không lắng cặn

Bảo quản

Bảo quản nơi thoáng mát, khô ráo, nhiệt độ phòng, tránh tiếp xúc trực tiếp với ánh nắng mặt trời.

Thành phần hóa học

Lá Bạch đàn chứa tinh dầu, chất vô cơ, tanin, chất nhựa, chất đắng, acid phenol (acid galic, acid cafeic), hợp chất flavonoid là heterosid của querceton, eucalyptin, heterosid phenolic. Hàm lượng tinh dầu là 1 – 3%. Thành phần chính của tinh dầu là xineola, (hay eucalyptol) 70 – 80%, còn có pinen, piperiton, phellandren, butyraldehyd, capronaldehyd…

Xineola, hoạt chất chính của tinh dầu là một chất lỏng, không màu. Tỉ lệ xineola quyết định giá trị của tinh dầu nên các Dược điển thường hay quy định những phuơng pháp định lượng xineola. Tuy nhiên, trên thực tế, người ta cất tinh dầu từ nhiều loài rất khác nhau, do đó thành phần tinh dầu Bạch đàn cũng thay đổi.

Ngoài ra, các giảng viên dạy Cao đẳng Y sĩ đa khoa – Trường Cao đẳng Dược Sài Gòn cho biết thêm về phương diện khai thác tinh dầu thường phân thành 3 nhóm, dựa vào thành phần chính:

Xineola (có hàm lượng trong tinh dầu > 55%): cho tinh dầu được gọi là Oleum Eucalypti như loài Eucalyptus globulus Lab (80 – 85%), E. camalduleusis (60 – 70%)…

Citronelal: cho tinh dầu Oleum Eucalipti Citriodorae như loài E. citriodora Hook.f. Tinh dầu chứa citronelal (trên 70%), ngoài ra còn có citronelol (5,6%).

Piperiton: đại diện là E. piperita Sm. với hàm lượng piperiton 42 – 48%. Từ piperiton, người ta chế thành mentola và tymola.

Y học hiện đại:

Lá và cành non sắc hoặc ngâm rượu pha uống có tác dụng trợ tiêu hóa, chữa cảm cúm, hạ nhiệt, trừ đờm, trị ho, giảm đau, chống viêm, sát trùng.

Dùng ngoài da, nước sắc lá Khuynh diệp để rửa vết thương lên mủ, vết loét, làm liền sẹo kết quả tốt. Hoặc dùng để xoa bóp chữa đau nhức cơ xương khớp, tê thấp do lạnh.

Bên cạnh đó, một số cây Bạch đàn cho chất gôm màu đỏ gọi là Red-gum hay Kino do chứa tanin nên dùng trong công nghệ thuộc da trắng.

Tinh dầu còn được dùng trong sản xuất nước hoa và các loại chất thơm khác.

Y học cổ truyền:

Giảng viên đang giảng dạy khoa Y Học Cổ Truyền – Cao Đẳng Y Dược tại tp hcm nêu ra những công dụng chữa bệnh bạch đàn như sau:

Chữa cảm, sát trùng, long đờm.

Trị ho, bụng đầy trướng, đau tức ngực.

Thấp khớp dạng thống phong.

Cách dùng và liều dùng

Tùy thuộc vào mục đích sử dụng và từng bài thuốc mà có thể dùng dược liệu với nhiều cách khác nhau:

Lá Bạch đàn dùng dưới dạng thuốc hãm 20g trong 1 lít nước.

Sirô: làm thuốc bổ (do tanin) chữa ho, giúp sự tiêu hoá (do tinh dầu).

Cồn thuốc còn dùng để xông mũi, chữa cảm sốt (nhỏ 2ml đến 10ml cồn thuốc vào nước sôi).

Tinh dầu dùng bôi xoa ngoài da hay pha với dầu làm thuốc nhỏ mũi.

Sử dụng thảo dược trong các trường hợp:

Bệnh đường hô hấp, viêm phế quản cấp và mạn, cảm cúm, hen suyễn, ho…

Làm ấm ngực và long đờm.

Tinh dầu xoa bóp giảm đau cơ, đau khớp.

Ðau nửa đầu, suy nhược.

Dùng ngoài, đắp lên vết thương, bỏng.

Xua đuổi muỗi và côn trùng.

Lưu ý khi dùng Bạch đàn

Cảm nắng và sốt nóng thì không dùng.

Một số cách chữa cảm với Bạch đàn

Dùng các tinh dầu nhẹ làm ra mồ hôi như Bạch đàn, Hương nhu trắng, Sả, Bạc hà phối hợp với một số tinh dầu nặng như Hồi, Quế.  Hỗn hợp này có tác dụng làm ấm bụng, chống lạnh.

Dùng 10 – 15 giọt với nước nóng rồi xoa mũi ngực, đầu gáy và dọc hai bên sống lưng. Sau đó, đắp chăn làm cho ra mồ hôi để giải cảm có ớn lạnh, trị đau bụng lạnh do khó tiêu hoặc nôn đầy. Uống mỗi ngày 5 – 6 giọt, ngày 3 lần và xoa trên và dưới rốn.

Hoặc dùng vài ba vị thuốc lá sau đây: Bạch đàn, Cúc tần, Sả, lá Bưởi, lá Chanh, lá Chàm, Hương nhu, Kinh giới, Tía tô. Mỗi thứ vài nắm cho vào nồi, đổ nước ngập , đậy vung kín, đun sôi rồi bắc xuống cho vào bát úp đĩa lại. Rồi cho người bệnh xông cho ra mồ hôi. Lau khô mình rồi cho uống bát thuốc, nằm nghỉ, đợi ra thêm một tí mồ hôi là được.

Bạch đàn là một Vị Thuốc Cổ Truyền được sử dụng từ rất lâu trong dân gian. Nhờ có nhiều tác dụng quý mà dược liệu này được dùng nhiều trong các bài thuốc chữa bệnh cũng như cuộc sống hằng ngày. Tuy nhiên, để có thể phát huy hết công dụng của vị thuốc đối với sức khỏe, bạn nên tham khảo ý kiến bác sĩ để kiểm soát rủi ro và những tác dụng không mong muốn.

Cây Bóng nước là một vị thuốc cổ truyền được sử dụng từ rất lâu trong dân gian. Nhờ có nhiều tác dụng quý mà dược liệu này được dùng nhiều trong các bài thuốc chữa bệnh cũng như cuộc sống hằng ngày.

• Bật mí món ăn trị đái tháo đường từ khổ qua
• Cháo thuốc dành cho người viêm phế quản mạn tính
• Thầy thuốc đông y mách bạn 3 món ăn bài thuốc trị bệnh mất ngủ

Giới thiệu về cây Bóng nước

Tên gọi khác: Nắc nẻ, móng tay lồi, bông móng tay, phượng tiên hoa, cấp tính tử…

Tên khoa học dược liệu: Herba Impatiens balsamina L.

Họ khoa học: Thuộc họ Bóng nước –Balsaminaceae.

Đặc điểm sinh trưởng và thu hái

Trường Cao Đẳng Dược Sài Gòn cho hay Cây Bóng nước Ở Việt Nam, cây được trồng làm cảnh tại nhiều vườn ở khắp nước ta.

Thuộc loài thực vật ưa khí hậu nhiệt đới, sinh trưởng phát triển mạnh vào mùa hè, ưa ẩm nhưng không chịu úng.

Loại đất thích hợp nhất là đất có tính hơi chua, tơi xốp, màu mỡ và thấm nước tốt, không bị nấm mốc.

Trong tự nhiên, cây sinh sản bằng hạt. Vào mùa hè, cây ra hoa ở kẽ lá, rồi cho một chùm quả. Quả có nhiều hạt. Khi quả chín, hạt phát tán xung quanh gốc, mọc thành nhiều cây con.

Trong trồng trọt, hạt giống phải được chọn từ cây bố mẹ cho ra nhiều hoa, hoa có màu sắc sặc sỡ, đẹp và không bị sâu bệnh hại. Hạt đem ngâm vào nước ấm có nhiệt độ từ 50 – 60 độ C trong 4 – 5 tiếng đồng hồ, sau đó vớt hạt ra đem đi gieo trồng.

Thu hoạch:

Người ta dùng thân và cành làm thuốc.

Mùa hạ và mùa thu, hái cây trừ bỏ rễ, lá và hoa quả, phơi hay sấy khô hoặc nhúng vào nước đun sôi rồi phơi hay sấy khô.

Một số trường hợp nhân dân có thể dùng dược liệu tươi.

Hạt của cây bóng nước (cấp tính tử) cũng là một loại thuốc quý. Sau khi hái quả về, đem đập lấy hạt và dùng phơi khô hoàn toàn. Sau khi phơi, hạt thường có hình trứng hoặc hình tròn dẹt, mặt ngoài có màu xám hoặc nâu, có những nốt trắng nhỏ, nhân hạt màu xám nhạt. Hạt có vị nhạt, hơi đắng, không mùi.

Bảo quản

Bảo quản những phần dược liệu đã qua khâu chế biến trong bọc kín, cất trữ nơi thoáng mát, nhiệt độ phòng, tránh tiếp xúc trực tiếp với ánh nắng mặt trời. Nên đậy kín bao bì sau mỗi lần sử dụng.

Thành phần hóa học và tác dụng Bóng nước

Toàn thân chứa axit p- hydroxybenzoic có tính chất kháng sinh, axit gentisic, axit ferulic, axit p- cumaric, axit sinapic, axit cafeic, ngoài ra còn scopoletin.

Lá chứa axit xinnamic (nhục quế toan) kaempferol- 3 arabinozit và kaempferol.

Thân chứa kaempferol 3- glucozit, quexetin, pelargonidin, cyanidin và delphindin.

Hạt chứa 17,9% chất béo. Trong chất béo có thành phần chủ yếu là axit parinaric  (khoảng 27%) balsaminasterol. Ngoài ra còn có sipinaterol (khoảng 0,015%), saponin, các đa đường (khi thủy phân cho glucoza và fructoza).

Hoa chứa lawsone C10H6O3, lawsonemetylele C11H8O3. Ngoài ra còn tùy theo màu sắc của hoa mà thành phần thay đổi: Hoa trắng chứa leucocyanìdin, leucodelphinidin, hoa tím chứa malvidin glucozit, hoa đỏ chứa pelargonidin, paeonidin và delphinidin dưới dạng glucozit.

Tác dụng Y học hiện đại

Dịch chiết từ lá Bóng nước với thành phần hóa học chủ yếu là chất axit p-hydroxybenzoic đã được nghiên cứu dược lý thấy có tác dụng kháng khuẩn rất mạnh.

Chất lawson và lawson methylether có trong hoa có tác dụng kháng nấm rất mạnh.

Chống oxi hóa và ngăn ngừa ung thư.

Kích thích tử cung: Trong thí nghiệm thỏ và chuột lang, dạng dịch chiết cồn hay chiết nước từ dược liệu cho thấy trương lực tử cung tăng cao, tần số co bóp nhanh hơn.

Dịch ép từ bóng nước có mùi hăng, tác dụng gây nôn, tẩy nhẹ và lợi tiểu.

Tác dụng Y học cổ truyền

Là Bài Thuốc Dân Gian hiệu quả hạt có tác dụng hành ứ (làm tan máu ứ), giáng khí, giải độc và thông kinh. Được dùng để chữa chứng đẻ khó, kinh nguyệt bế tắc, hóc xương và nấc nghẹn.

Toàn cây có tác dụng chỉ thống ( giảm đau), hoạt huyết và khử phong thấp. Chủ trị rắn rết cắn, sưng đau do bị thương và phong thấp.

Nhân dân còn dùng lá nấu nước gội đầu để trị rụng tóc.

Cách dùng và liều dùng của cây Bóng nước

Tùy thuộc vào mục đích sử dụng và từng bài thuốc mà có thể dùng dược liệu với nhiều cách khác nhau. Cây Bóng nước có thể được dùng dưới dạng thuốc sắc uống, đắp ngoài…

Liều dùng:

Toàn cây: 4-12g/ ngày dưới dạng thuốc sắc. Hoặc dùng ngoài giã thuốc đắp tại chỗ không kể liều lượng.

Hạt: 4-6g/ ngày dưới dạng sắc uống hoặc dưới dạng thuốc bột hoặc viên.

Rễ: 9-15g

Hoa: 1,5-3g phơi khô hoặc 3-9g hoa tươi sắc nước uống.

Một số bài thuốc kinh nghiệm

Trị chứng sưng đau do té ngã, vết thương lở loét

Rễ Bóng nước. Giã nát và đắp lên vùng đau nhức.

Trị bế kinh, kinh nguyệt không đều

Hoa Bóng nước phơi khô 3 – 6g. Đem sắc lấy nước uống.

Trị vết thương ngoài da, mụn nhọt, sưng tấy

Hoa Bóng nước tươi. Giã với 1 ít muối và đắp trực tiếp lên vết thương.

Chữa phong thấp

Bóng nước phơi khô 15g phối hợp với vỏ Ngũ gia bì 10g và rễ Uy linh tiên 10g, thái nhỏ, sắc với 400ml nước còn 100ml, uống làm 2 lần trong ngày chữa phong thấp giảng viên dạy Cao đẳng Y học cổ truyền cho biết thêm.

Kiêng kỵ: Bác sĩ Cao Đẳng Dược lưu ý bạn khi sử dụng cây bóng nước như sau

Dị ứng với bất kỳ thành phần nào có trong dược liệu.

Phụ nữ có thai không được dùng Hoa bóng nước.

Tránh dùng đồng thời với các loại thuốc chống đông máu.